ONZ – na co to komu?

Organizacja Narodów Zjednoczonych, powołana do życia w 1945 roku jako gwarant pokoju i współpracy międzynarodowej, od lat zmaga się z rosnącą krytyką dotyczącą jej skuteczności i zdolności do reagowania na współczesne wyzwania. W obliczu dynamicznych zmian geopolitycznych oraz narastających konfliktów wewnętrzne mechanizmy działania ONZ wydają się nieadekwatne, a sama organizacja coraz częściej jest postrzegana jako struktura zbiurokratyzowana, podatna na wpływy najsilniejszych państw oraz niezdolna do skutecznego egzekwowania swoich postanowień.

Przykładem tej niemocy jest wieloletnia bezradność ONZ wobec konfliktów zbrojnych, takich jak wojna domowa w Syrii, która doprowadziła do śmierci setek tysięcy ludzi i masowego kryzysu migracyjnego. Pomimo wielu rezolucji, debat oraz misji pokojowych, organizacja nie była w stanie narzucić skutecznych sankcji ani powstrzymać eskalacji przemocy. Rada Bezpieczeństwa, będąca kluczowym organem decyzyjnym, często okazuje się sparaliżowana wskutek prawa weta przysługującego jej pięciu stałym członkom – USA, Rosji, Chinom, Wielkiej Brytanii i Francji. Rywalizacja między tymi mocarstwami prowadzi do blokowania wszelkich inicjatyw, które mogłyby zaszkodzić ich interesom strategicznym.

Nieefektywność ONZ widoczna jest także w sferze pomocy humanitarnej i zarządzania kryzysowego. Wiele programów pomocowych boryka się z problemem korupcji, niewłaściwego zarządzania środkami finansowymi oraz braku przejrzystości. Przykładem jest skandal wokół programu „Ropa za żywność” w Iraku, który miał na celu złagodzenie skutków sankcji gospodarczych nałożonych na reżim Saddama Husajna. Dochodzenia wykazały, że program stał się narzędziem korupcji, w wyniku którego miliardy dolarów trafiły do nieuczciwych pośredników, zamiast do potrzebujących mieszkańców Iraku.

Kolejnym przejawem kryzysu ONZ jest zjawisko protekcji oraz wpływów politycznych, które hamują reformy organizacyjne. Wysokie stanowiska w strukturach ONZ są często obsadzane nie na podstawie kompetencji, lecz w wyniku układów politycznych i nacisków ze strony państw członkowskich. Tego rodzaju praktyki prowadzą do obniżenia efektywności działań organizacji oraz marginalizacji ekspertów, którzy mogliby wprowadzić realne zmiany.

Obecny system funkcjonowania ONZ wykazuje również poważne luki w zakresie egzekwowania międzynarodowego prawa i odpowiedzialności za łamanie praw człowieka. Pomimo istnienia licznych konwencji i mechanizmów kontrolnych, organizacja nie była w stanie skutecznie pociągnąć do odpowiedzialności państw dopuszczających się zbrodni wojennych czy naruszeń praw człowieka, czego dobitnym przykładem jest brak konsekwencji wobec rządu Mjanmy za brutalne represje wobec mniejszości Rohingya.

Coraz więcej państw członkowskich wyraża niezadowolenie z funkcjonowania ONZ, wskazując na jej rosnącą niezdolność do adaptacji do współczesnych wyzwań, takich jak zmiany klimatyczne, migracje masowe czy zagrożenia cybernetyczne. Brak skutecznych mechanizmów egzekwowania postanowień, nadmierna biurokracja oraz polityczna polaryzacja wewnątrz organizacji sprawiają, że rośnie potrzeba głębokiej reformy instytucjonalnej, która pozwoliłaby ONZ odzyskać utraconą wiarygodność i skuteczność działania.

W obliczu tych wyzwań kluczowe staje się pytanie, czy Organizacja Narodów Zjednoczonych jest jeszcze zdolna do odnowy i reform, czy też jej obecna formuła wyczerpała się na tyle, że konieczne jest stworzenie nowego modelu globalnego zarządzania.

Powołanie nowej organizacji międzynarodowej na wzór Ligi Narodów czy ONZ jest teoretycznie możliwe, jednak w obecnych realiach politycznych i geopolitycznych bardzo trudne do zrealizowania. Istnieje kilka kluczowych przeszkód, które sprawiają, że taka inicjatywa miałaby niewielkie szanse powodzenia.

Jednym z głównych problemów jest brak globalnego konsensusu co do potrzeby stworzenia nowej organizacji. Mocarstwa, takie jak Stany Zjednoczone, Chiny czy Rosja, mają różne wizje porządku światowego i dążą do umocnienia własnej pozycji w ramach istniejących struktur, takich jak ONZ, G20 czy regionalne bloki polityczne i gospodarcze (np. UE, ASEAN, BRICS). Stworzenie nowej organizacji wymagałoby zgody i współpracy tych kluczowych graczy, którzy niechętnie rezygnują z przywilejów wynikających z obecnych układów międzynarodowych, takich jak prawo weta w Radzie Bezpieczeństwa ONZ.

Kolejnym wyzwaniem jest ogromna złożoność logistyczna i finansowa takiego przedsięwzięcia. ONZ posiada rozbudowane struktury, instytucje wyspecjalizowane (WHO, UNESCO, FAO) oraz szeroką sieć misji pokojowych i humanitarnych. Zastąpienie lub dublowanie tych funkcji wymagałoby kolosalnych nakładów finansowych oraz długotrwałego procesu budowy zaufania wśród państw członkowskich. Większość krajów rozwijających się nadal postrzega ONZ jako ważny instrument współpracy, pomimo jej niedoskonałości.

Z perspektywy politycznej, aktualne napięcia geopolityczne – w tym wojna na Ukrainie, rywalizacja USA-Chiny, konflikty na Bliskim Wschodzie – powodują, że świat staje się coraz bardziej podzielony. Powstanie nowej organizacji wymagałoby porozumienia pomiędzy rywalizującymi blokami, co w obecnym klimacie międzynarodowym wydaje się mało realne.

Istnieją jednak próby reformowania globalnego ładu poprzez regionalne inicjatywy i koalicje tematyczne. Przykładem mogą być grupy takie jak BRICS, które dążą do stworzenia alternatywnych instytucji finansowych, czy regionalne organizacje bezpieczeństwa, takie jak Szanghajska Organizacja Współpracy (SCO). Te struktury, choć nie są w stanie zastąpić ONZ, pokazują rosnącą tendencję do budowania alternatywnych form współpracy międzynarodowej.

Brak odpowiednich liderów zdolnych do przeprowadzenia globalnej inicjatywy, jak i woli politycznej do jej realizacji skończy się prawdopodobnie scenariuszem gdzie będzie postępowała dalsza ewolucja istniejących instytucji, zamiast tworzenia ich od podstaw.